اعتدال در مصرفدر قرآن و روایات ، اعتدال در مصرف مورد توجه قرار گرفته و رعایت آن از ویژگی‌های مؤمنان دانسته شده است: والذین اذا انفقوا لم یسرفوا ولم یقتروا وکان بین ذلک قواما؛ و آنان که وقتی انفاق می‌کنند، نه از حد معمول (و متعارف) می‌گذرند و نه تنگ می‌گیرند، و (انفاقشان) همراه میان این دو در حد اعتدال است. فهرست مندرجات۲ - اعتدال در قرآن کریم ۳ - تفسیر آیه ۶۷ فرقان ۳.۱ - معنای انفاق ۳.۲ - معنای قوام ۴ - تفسیر آیه مذکور در کلام امام رضا ۵ - آیات و عناوین مرتبط ۶ - پیام‌های آیه ۶۷ فرقان ۷ - اعتدال در روایات ۷.۱ - اعتدال سبب محبوبیت خداوند ۷.۲ - مصداق اعتدال در مصرف غذا ۷.۳ - مصداق اعتدال در پوشش ۷.۴ - اعتدال در تهیه مرکب سواری ۷.۵ - اعتدال در مصرف سبب رشد مال ۷.۶ - اعتدال در مصرف سبب نجات از فقر ۷.۷ - اعتدال در مصرف نصف معیشت ۸ - پیامد ترک اعتدال در مصرف ۸.۱ - منشا دردها ۸.۲ - مانع اجابت دعا ۸.۳ - نقصان ثواب وضو و غسل ۹ - حکایت ۹.۱ - دستور به رعایت اعتدال ۹.۲ - استقلال کشور با رعایت اعتدال ۹.۳ - ترک اعتدال در انفاق سبب ناراحتی پیامبر ۱۰ - پانویس ۱۱ - منبع ۱ - مفهوم شناسی«اعتدال»، مصدر باب افتعال از ریشه «ع، د، ل» به معنای حد متوسط میان دو وضعیت متفاوت است؛ همچنین هرگونه تناسبی که لازمه آن، برقراری مساوات میان چند جهت گوناگون باشد، اعتدال نامیده می‌شود [۳]
راغب، مفردات، ص۵۵۳، «عدل».
و نقطه مقابل آن افراط و تفریط است. [۴]
مصطفوی، التحقیق، ج۹، ص۶۱ – ۶۲.
۲ - اعتدال در قرآن کریمواژه اعتدال در قرآن کریم نیامده است؛ ولی این مفهوم را می‌توان از واژگان «قوام» «وسط» «قصد»، «سواء» و «حنیف» استفاده کرد. همه این واژگان به معنای وضعیت میانه و حد وسط اشاره دارد. واژگانی همچون « اسراف ، اتراف ، تبذیر ، غلو، اعتداء، فرط، تفریط و قتر» که در دو سوی وضعیت میانه قرار دارد، در ارتباط با موضوع اعتدال است. اعتدال درمصرف سرمایه‌های خداددی یکی از توصیه‌های ارزشمندی است که در مصادیق گوناگون مثل اعتدال در انفاق و اعتدال در خوردن و آشامیدن، در قرآن مطرح شده است. ۳ - تفسیر آیه ۶۷ فرقاندر این آیه اعتدال در مصرف مورد توجه قرار گرفته و رعایت آن از ویژگی‌های مؤمنان دانسته شده است. توجه به مفردات آیه ما را به مفهوم اعتدال مورد نظر خداوند بیشتر راهنمایی می‌کند. ۳.۱ - معنای انفاقکلمه «انفاق» به معنای بذل و صرف آن در رفع حوایج خویشتن و یا دیگران است و کلمه «اسراف» به معنای افراط و بیرون شدن از حد است؛ اما بیرون شدن از حد اعتدال به طرف زیاده روی خروج از اعدال پسندیده نیست، حتی خصوص مسئله انفاق، زیاده روی و تجاوز از حدی سزاوار نیست، در مقابل آن، «قتر» ـ به فتح قاف و سکون تاء ـ حد تفریط انفاق به معنای انفاق نکردن است. [۱۰]
راغب، مفردات، ص، «قتر».
۳.۲ - معنای قوامکلمه «قوام» ـ به فتح قاف ـ به معنای حد وسط و معتدل است و همین کلمه به کسره قاف به معنای مایه قوام هر چیز است و جمله «بین ذلک» متعلق است به قوام، و معنایش این است که: بندگان رحمان انفاق می‌کنند و انفاقشان همواره در حد وسط و میان اسراف و اقتار است، پس این که فرمود: «وکان بین ذلک قواما» توضیح همان جمله قبلی است که فرمود: «اذا انفقوا لم یسرفوا ولم یقتروا» پس صدر آیه، دو طرف افراط و تفریط در انفاق را نفی کرده و ذیل آن، حد وسط در آن را اثبات نموده است. محمد بن سنان از امام رضا علیه‌السّلام درباره قول خدای ـ عزوجل ـ «وکان بین ذلک قواما» روایت نموده است که فرمود: «قوام، همان «معروف» است که در این آمده است،خرج کردن باید به میزان عائله و مخارج آنها باشد که در جهت صلاح خرج کننده و عائله اوست». درباره معنای جمله «والذین اذا انفقوا لم یسرفوا ولم یقتروا» معاذ گوید: از رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم پرسیدم، حضرت فرمود: «یعنی کسی که چیزی را در غیر مسیر حق بدهد، اسراف کرده و کسی که دیگری را از حقی منع کند تنگ گرفته است». [۱۴]
طبرسی، مجمع البیان، ج۷، ص۲۸۰.
۴ - تفسیر آیه مذکور در کلام امام رضااز دیدگاه امام رضا علیه‌السّلام کسی که در مصرف به خود و خانواده خود سخت می‌گیرد و در مصرف خست می‌ورزد، از جاده اعتدال بیرون است و هم آن که اسراف کرده و زیاده روی می‌کند. امام هشتم(ع) هر دو شیوه را ناپسند می‌شمارد. یکی از یاران امام علیه‌السّلام می‌گوید: از آن حضرت درباره چگونگی تامین مخارج خانواده جویا شدم، فرمود: «در مخارج خانواده، حد وسط میان دو روش ناپسند». گفتم: فدایت شوم، به خدا سوگند، نمی‌دانم این دو روش چیست؟ فرمود: «دو روش ناپسند، اسراف و خست است. آیا نمی‌دانی که خداوند بزرگ، اسراف (زیاده روی) و اقتار (سخت گیری) را ناخوشایند می‌دارد و در قرآن می‌فرماید: ”آنان که هرگاه چیزی ببخشند، نه زیاده روی می‌کنند و نه خست می‌ورزند و میانگین این دو را در حد قوام بر می‌گزینند“». [۱۵]
قمی، سفینه البحار، ج۲، ص۶۲۲.
۵ - آیات و عناوین مرتبطاعتدال در انفاق: پیامد ترک اعتدال در مصرف: اعتدال در خوردن و آشامیدن: ۶ - پیام‌های آیه ۶۷ فرقان۱. بندگان خالص خدا با رعایت اعتدال در مصرف کردن اموالشان نه اسراف می‌کنند و نه به خود و خانواده خویش تنگ می‌گیرند (وعباد الرحمن... والذین اذا انفقوا لم یسرفوا ولم یقتروا). ۲. رعایت اعتدال و میانه روی در معیشت و زندگی اقتصادی از اوصاف بندگان خالص خداست (وعباد الرحمن... والذین اذا انفقوا لم یسرفوا ولم یقتروا وکان بین ذلک قواما). ۳. رعایت نکردن اعتدال در مصرف و افراط و زیاده روی در هر کاری ـ حتی در امور خیریه چون بخشش ـ امری ناپسند است (والذین اذا انفقوا لم یسرفوا ولم یقتروا وکان بین ذلک قواما). ۴. تشویق خداوند به رعایت اعتدال و میانه روی در مصرف و پرهیز از اسراف و سخت گیری در مصرف اموال برای زندگی شخصی و یا بخشش به دیگران است (عباد الرحمن... والذین اذا انفقوا لم یسرفوا ولم یقتروا وکان بین ذلک قواما). ۷ - اعتدال در روایات۷.۱ - اعتدال سبب محبوبیت خداوندامام صادق علیه‌السّلام در این باره فرمود: «ان القصد امر یحبه الله عزوجل ـ وان السرف امر یبغضه الله عزوجل حتی صرحک النواه فانها تصلح لشئ وحتی صبک فضل شرابک»؛ [۲۵]
ری شهری، میزان الحکمه، ج۴، ص۴۴۷.
همانا اقتصاد و میانه روی امری است که خدا آن را دوست دارد و اسراف و زیاده روی را دشمن و مبغوض می‌دارد و غضب می‌کند، حتی اگر در دور انداختن هسته خرمایی باشد، چرا که دارای فایده است و برای کاری استفاده دارد و یا حتی اسراف در دور ریختن زیادی آبی که خورده شده باشد.۷.۲ - مصداق اعتدال در مصرف غذااز امام صادق علیه‌السّلام سؤال شد: اقتار چیست؟ حضرت فرمود: «اکل الخبز والملح وانت تقدر علی غیره قلت: فما القصد؟ قال: الخبز واللحم واللبن والخل والسمن، مره هذا ومره هذا»؛ خوردن نان و نمک با این که قدرت بر زیادتر از نان و نمک داری. گفتم: قصد یعنی چه؟ فرمود: خوردن نان، گوشت، شیر ، سرکه و روغن ، یک مرتبه از یکی و مرتبه دیگری از دیگری. از قید «مره و مره» استفاده می‌شود که بیشتر از مقدار حاجت، مصرف کردن با میانه روی سازگاری ندارد و از موارد اسراف است. ۷.۳ - مصداق اعتدال در پوششاز امام صادق علیه‌السّلام پرسیده شد: آیا می‌شود شخص مؤمن ده پیراهن داشته باشد؟ فرمود: بله. بعد سؤال شد: آیا می‌شود بیست پیراهن داشته باشد؟ فرمود: بله بعد پرسیده شد: آیا می‌شود سی پیراهن داشته باشد؟ فرمود: بله، این (سی پیراهن داشتن) اسراف نیست؛ اسراف آن جاست که لباس بیرونی و میهمانی را لباس داخل منزل قرار بدهد. [۲۷]
عاملی، وسائل الشیعه، ج۵، ص۲۲.
۷.۴ - اعتدال در تهیه مرکب سواریامام صادق علیه‌السّلام نیز در همین مورد فرمود: «آیا خیال می‌کنی که چون خدا به کسی مالی دهد و او را در آن امین بداند، به او این اجازه را می‌دهد که اسبی را به ده هزار درهم برای سوار شدن خود بخرد، در صورتی که اسبی به بهای بیست درهم برای او کافی باشد». ۷.۵ - اعتدال در مصرف سبب رشد مالحضرت علی علیه‌السّلام فرمود: «اعتدال، مال اندک را رشد می‌دهد». [۲۹]
آمدی، غررالحکم و درر الکلم، ح ۳۳۴.
۷.۶ - اعتدال در مصرف سبب نجات از فقرامام کاظم علیه‌السّلام فرمود: «انسانی که میانه روی کند، فقیر نشود». [۳۰]
صدوق، خصال، ص۶۲۰.
۷.۷ - اعتدال در مصرف نصف معیشترسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم فرمود: «میانه روی در خرج کردن، نصف معیشت است». [۳۱]
فاضل، کنزالعمال، ح ۵۴۳۴.
۸ - پیامد ترک اعتدال در مصرف۸.۱ - منشا دردهارسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم فرمود: «از پرخوری بپرهیزید؛ زیرا سبب فساد بدن و منشا دردهاست». ۸.۲ - مانع اجابت دعاامام صادق علیه‌السّلام فرمود: «رجل اعطاه الله مالا فانفقه فی غیر حقه، ثم قال اللهم ارزقنی، فلا یستجاب له»؛ مردی که خدا مالی به او عطا کند و او آن را در غیر جای شایسته خود به مصرف رساند، و از خدا طلب روزی کند، دعایش مستجاب نمی‌شود. ۸.۳ - نقصان ثواب وضو و غسلامام حسن عسکری علیه‌السّلام فرمود: «من تعدی فی طهوره کان کناقصه»؛ هرکس در مصرف آب ( وضو و غسل ) زیاده روی کند، مانند کسی است که وضو و غسل خود را باطل کند (مقصود از بطلان، نقصان ثواب وضو و غسل می‌باشد.) . ۹ - حکایت۹.۱ - دستور به رعایت اعتدالمبلغی طلا پیش پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم بود و او می‌خواست آنها را به مصرف فقرا برساند و میل نداشت حتی یک شب هم آن پول در خانه اش بماند؛ بنابراین در یک روز تمام طلاها را به این و آن داد. بامداد دیگر، نیازمندی پیدا شد و با اصرار از پیامبر(ص) کمک می‌خواست. پیغمبر(ص) هم چیزی در دست نداشت که به نیازمند بدهد؛ از این رو، خیلی ناراحت و غمناک شد. این جا بود که آیه قرآن نازل شد و دستور کار را داد: «نه دست‌های خود را به گردن خود ببند و نه دست تمام گشاده داشته باش که بعد، تهی دست بمانی و مورد ملامت فقرا واقع شوی». ۹.۲ - استقلال کشور با رعایت اعتدالیک روز که قرار بود شهید رجایی از تشکیلات خبرگزاری جمهوری اسلامی دیدن کند، خبرنگاران رسانه‌های خبری خود را آماده کرده بودند تا از این دیدار گزارش تهیه کنند. به محض ورود آقای رجایی و همراهان، عکاسانی که در ساختمان خبرگزاری حضور داشتند، خواستند از موقعیت‌های مختلف ورود و بازدید ایشان عکس‌های مختلفی بردارند. در بین کار فلاش دوربین‌ها مرتب در فضای ساختمان نور می‌انداخت. ناگهان آقای رجایی با اشاره دست از آنها خواست دست نگه دارند. سپس گفت: بر اساس سیاست غلط رژیم گذشته تاکنون اکثر نیازهای ما از سایر کشورها وارد می‌شود، جنگ هم بر مشکلات ما افزوده است. همین فیلم‌هایی که شما مصرف می‌کنید، از خارج وارد می‌شود. اگر می‌گوییم: ما وظیفه داریم در کلیه امور صرفه جویی کنیم، این یک شعار نیست و اگر ما به مردم می‌گوییم: در زندگی شخصی به صرفه جویی اهمیت بدهند و خانواده‌ها به این موضوع حیاتی، اجتماعی عادت کنند، در این مورد خود ما نیز مسئولیت داریم و شما که نقش پیام رسانی در جامعه را دارید بیش از دیگران در این امر مهم و حساس رعایت کنید. چه لزومی دارد در یک مراسم این چنینی این قدر عکس بگیرید؟ هریک از شما با نور فلاش هایتان یک تیر به قلب من می‌زنید. ما تا رسیدن به استقلال اجتماعی راه پر پیچ و خم و دور و درازی در پیش رو داریم. چرا باید ملت تاوان این همه ریخت و پاش‌های اضافی من و شما را بدهد؟ صبر کنید هر وقت ما در زمینه تولیدات صنعتی از جمله تولید فیلم موفقیت‌هایی به دست آوردیم و از نظر اقتصادی خودکفا شدیم، اگر من آن روز دوباره به این مرکز و سایر مراکز برای بازدید آمدم، شما آن روز در کمال سرافرازی از چند ژست من، عکس‌های مختلف بگیرید. [۳۵]
مطهری، داستان راستان، ج۱، ص۷۵.
۹.۳ - ترک اعتدال در انفاق سبب ناراحتی پیامبریکی از مسلمانان مدینه چند کودک و شش غلام داشت و در بستر مرگ قرار گرفت. پیش از مرگ خود، به خاطر جلب پاداش‌های الهی، غلامان خود را آزاد کرد. پس از آن که از دنیا رفت، مسلمانان بعد از غسل و کفن ، او را به خاک سپردند. سپس ماجرای او را درباره آزاد کردن غلامان و فقر فرزندانش به حضرت رسول صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم خبر دادند. پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم فرمود: اگر من باخبر می‌شدم نمی‌گذاشتم جنازه او را در قبرستان دفن کنید؛ زیرا او کودکان خود را از ثروتش بی نصیب کرد و آنان را فقیر و بی پناه گذاشت تا دست گدایی به سوی مردم دراز کنند. [۳۶]
رحمتی، گنجینه معارف، ص۸۲-۸۳.
۱۰ - پانویس۱۱ - منبعدفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، سایت بلاغ، برگرفته از مقاله«اعتدال در مصرف». رده‌های این صفحه : اعتدال
|